Travma sonrası stres bozukluğu
Travma sonrası stres bozukluğu (TSSB), savaş, taciz veya felaket gibi travmatik bir deneyimden sonra görülebilir. Bir çok insan travma sonrasında bir takım stres tepkileri gösterir. Eğer tepkiler sürüyor ve hayatınıza engel olmaya başladıysa, TSSB olabilir.
Tehlike karşısında korkmak doğaldır. Bu korku vücutta saliselik değişikliklere yol açar ve sizi tehlikeye karşı savunma yapmanız ya da kaçmanız için hazırlar. Bu “kaç-savaş” tepkisi insanı tehlikeden koruyan sağlıklı bir tepkidir. Fakat TSSB’da bu tepki ya değişime ya da hasara uğramıştır. TSSB olan insanlar, artık tehlike ile yüz yüze olmamalarına rağmen stresli ve korkulu hissederler.
Herhangi biri herhangi bir yaşında TTSB olabilir. Bu kişiler genellikle, gaziler, fiziksel ya da cinsel saldırıya maruz kalmışlar, taciz, kaza, felaket ve birçok başka ciddi olay yaşamış olanlar olur.
Her TSSB olan tehlikeli bir olay deneyimlemiş değildir. Bazı kişiler arkadaş ya da akrabalarından biri tehlikeli bir olay yaşadıktan sonra TSSB olabilir. Sevilen birinin beklenmedik ölümü de TSSB’na yol açabilir.
TSSB’nin belirtileri nelerdir?
TSSB birçok belirtiye sebep olabilir. Bu belirtiler üç kategoriye ayrılabilir:
- Belirtileri tekrar yaşama
- Geçmişe dönüş—hızlı kalp çarpması veya terleme gibi fiziksel belirtiler de dahil olmak üzere; travmayı tekrar tekrar yaşamak.
- Kötü rüyalar
- Korkutucu düşünceler
Belirtileri tekrar yaşamak kişinin günlük hayatında sorunlara yol açabilir. Kişinin kendi düşünce ve duygularından kaynakla başlayabilirler. O olayı hatırlatan kelimeler, eşyalar ya da durumlar belirtilerin yeniden yaşanmasını tetikleyebilir.
- Kaçınma belirtileri
- deneyimi hatırlatan yerler, olaylar ve eşyalardan uzak durma.
- Hislerde uyuşma
- Güçlü suçluluk, depresyon, endişe hisleri
- Eskiden zevk veren aktivitelerden zevk alamama
- tehlikeli olayı hatırlamakta güçlük çekme
Travmatik olayı hatırlatan şeyler kaçınma belirtilerine yol açabilir. Bu belirtiler kişinin hayat standardını değiştirebilir. Örneğin, kötü bir araba kazasından sonra, normalde araba kullana birisi araba kullanmaktan ya da arabaya binmekten kaçınabilir.
- Aşırı uyarılmışlık
- Kolay irkilmek
- Gergin ya da “sınırda” hissetme
- Uyumada zorluk ve/veya sınır patlamaları yaşama
Aşırı uyarılmıştık belirtiler genellikle sabittir; travmatik olayı hatırlatan şeylerle tetiklenmez. Genellikle kişinin stresli ve sinirli hissetmesine yol açar. Bu belirtiler uyku, yeme veya konsantrasyon gibi günlük işlerin yapılmasını zorlaştırır.
Tehlikeli bir olaydan sonra bu tip belirtiler yaşamak doğaldır. Bazen insanların yaşadığı çok ciddi belirtiler birkaç haftada kaybolur. Buna Akut Stres Bozukluğu (ASB) denir. Eğer belirtiler birkaç haftadan fazla süreyle görülür ve sürekli bir sorun haline gelirse, TSSB olabilir. Bazı TSSB olanlar birkaç hafta hiç belirti göstermeyebilir.
TSSB nasıl teşhis edilir?
TSSB’yi akıl hastalıklarıyla ilgilenen bir psikiyatrist veya bir psikolog teşhis edebilir. TSSB belirtileri olan kişiyle yapılan görüşme sonucunda bu teşhis konur.
TSSB teşhisi konulması için, kişinin en az 1 ay süreyle:
- En az bir kere belirtileri tekrar yaşama
- En az üç kaçınma belirtisi
- En az iki aşırı uyarılmıştık belirtisi
- Günlük hayatı, okula/işe gitmeyi, arkadaşlarla görüşmeyi, önemli işleri halletmeyi engelleyen belirtiler.
Neden bazı insanlar TSSB olurken diğerleri olmuyor?
Şunu unutmamak gerekir; her tehlikeli olayla karşılaşan insan TSSB olmaz. Aslında çoğu bu bozukluğu yaşamaz.
Bir insanın TTSB olup olmayacağını belirleyen birçok faktör vardır. Bunların bazıları, TSSB geliştirmeye yatkınlıkla alakalı risk faktörleridir. Diğer faktörler ise, bozukluk riskini düşüren dayanıklılık faktörleridir. Bu risk ve dayanıklılık faktörlerinin bir kısmı travmadan önce bulunur bir kısmı ise travma sırası ve sonrasında önem kazanır.
TSSB için risk faktörleri:
- Tehlikeli olay ve travma yaşamak
- Akıl hastalığı geçmişi olmak
- Yaralanmak
- Başkalarının yaralandığını veya öldüğünü görme
- Dehşet, çaresizlik ve aşırı korku hissetme
- Olaydan sonra yeterli sosyal desteği alamama
- Olaydan sonra yeni bir stres olayı ile uğraşmak ( ör. Sevilen birinin kaybı, acı yada yaralar, iş/ev kaybı)
TSSB riskini azaltan dayanıklılık faktörleri:
- Arkadaş ya da aileden yardım istemek
- Travmatik olaydan sonra bir destek grubu bulmak
- Tehlike karşısında yaptığınız hareketlerden memnun olma
- Bir baş etme yöntemine sahip olma, ya da kötü olaydan bir şekilde sıyrılma ondan bir şeyler öğrenme
- Korku duymaya rağmen etkili bir şekilde davranmak ve tepki vermek
Araştırmalar farklı risk ve dayanıklılık faktörlerinin önemini araştırmakta. Daha fazla araştırma oldukça, ileride kimin TSSB olma olasılığının daha fazla olduğu öngörülebilir.
TSSB olan bir arkadaş ya da akrabama nasıl yardım edebilirim?
Eğer tanıdığınız birinde TSSB varsa bu sizi de etkiler. Yapabileceğiniz ilk ve en önemli yardım bu kişinin doğru teşhisi ve tedaviyi görmesi için onu yönlendirmektir. Bu kişi için bir doktordan randevu alıp ona refakat etmeniz gerebilir. Ona tedaviyi sürdürmesi için destek vermeli veya 6 ile 8 haftadan fazla süredir belirtiler devam ediyorsa yeni bir tedavi yöntemi bulunmasına yardım etmelisiniz.
Arkadaşınıza ya da akrabanıza yardım etmek için:
- Duygusal destek, anlayış, sabır ve yüreklendirme yapın
- TSSB’nin ne olduğunu öğrenin ki bu kişinin neler yaşadığını anlayın
- Onunla konuşun ve iyi bir dinleyici olun
- Bu kişinin ifade ettiği duyguları dinlemeye çalışın ve TSSB belirtilerini tetikleyen durumları anlayın
- Onu, yürüyüş gibi olumlu dikkat dağıtıcı aktivitelere çağırın
- Ona zaman geçtikçe ve tedavi sonucu daha iyi hissedeceğini hatırlatın
Eğer bu kişi kendine ya da başkalarına zarar vermekle ilgili bir şeylerden bahsederse asla umursamazlık etmeyin ve mutlaka doktoruna veya terapistine anlatın.
Kendime nasıl yardım edebilirim?
Kendinize yardım etmede ilk adımı atmak çok zor olabilir. Önemli olan; zaman alacak olmasına rağmen, tedavi ile birlikte daha iyi olabileceğinizi anlamanız.
Kendinize yardım etmek için:
- Doktorunuzla tedavi seçeneklerini konuşun.
- Stresi azaltmak için, az da olsa aktivite ve spor yapamaya çalışın.
- Gerçekçi hedefler belirleyin.
- Karmaşık işlerinizi parçalara bölün, öncelikli şeyleri ayırın, yapabildiğiniz kadarını yapabileceğiniz anda yapın.
- İnsanlarla vakit geçirmeye ve güvendiğiniz bir arkadaş ya da akrabanıza kendinizi açın. İnsanlara belirtileri tetikleyen şeyleri anlatın.
- Belirtilerin bir anda değil, zaman içinde düzeleceğini anlayın.
- Sizi rahatlatan insanları, yerleri ve durumları bulun ve oralarda olmaya çalışın.
TSSB’nin tedavisi
TTSB’nin temel tedavi yöntemi ilaç ve psikoterapidir. Travmatik olayları sindirmek hiç de kolay değildir fakat duygularınızla yüzleşip uzman yardımına başvurmak TSSB’nin etkili tedavisinin tek yoludur. TSSB’nin travmatik olaydan yıllar sonra bile başarılı olarak tedavisi mümkün, o yüzden yardım almak için hiçbir zaman geç değil.
Değerlendirme
TSSB tedavisine başlanmadan önce, belirtilerinizin detaylı bir değerlendirmesi yapılır ve tedaviniz sizi uygun biçimde planlanır.
Gözünü üstünden ayırmadan bekleme
Eğer belirtileriniz hafif düzeyde seyrediyorsa ya da dört haftadan daha kısa süre olmuşsa, tetikte bekleme denilen bir teknik tavsiye edilir.
Bu teknik, belirtilerinizin düzelmekte ya da kötüleşmekte olup olmadığını dikkatli bir şekilde izlemeyi içerir. Bunun tavsiye edilmesinin sebebi, her 3 kişiden 2’sinin travmatik deneyimden sonra birkaç hafta içinde tedavi olmaksızın iyileşmesidir.
Eğer gözünü üstünden ayırmadan bekleme tavsiye edildiyse, bir ay sonrasına bir kontrol randevusu almalısınız.
Psikotertapi
Eğer TSSB’niz için tedavi gerektiriyorsa, ilk önce psikoterapi önerilir. İlaç tedavisi ile birlikte psikoterapi TSSB’niz ciddi ve uzun süreli ise önerilir.
Psikoterapi, duygusal sorunlar ve TSSB, depresyon, kaygı ve obsesif kompulsif bozukluk gibi akıl sağlığı problemlerinin tedavisinde kullanılan bir terapi biçimidir.
Tedavi, sizi dinleyen ve sorunlarınızla baş etmenizde uygun yöntemler geliştirmenize yardımcı olacak uzman akıl sağlığı çalışanları tarafından yapılır.
TSSB’nin tedavisinde kullanılan iki temel psikoterapi çeşidi aşağıda açıklanmaktadır.
Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT)
BDT düşünceleriniz ve davranışlarınızı değiştirme yoluyla problemlerinizle baş etmenize yardımcı olmayı hedefleyen bir psikoterapi türüdür.
Travma odaklı BDT, birçok psikolojik tedavi yöntemini kullanarak, travmatik olayı atlatmanıza yardımcı olur.
Örneğin, terapistiniz deneyiminizi detaylı olarak düşünerek travmatik anılarınızla yüzleşmenizi isteyebilir. Bu süreçte terapistiniz size duyduğunuz sıkıntıyla başa çıkmak için yardım eder ve deneyim hakkında geliştirdiğiniz işlevsel olmayan düşünce ve yorumlarınızı belirler.
Böylece terapistiniz olay hakkındaki, suçluluk veya tekrar olabilir korkusu gibi olumsuz düşünce bicimizi değiştirmede ve korku ve sıkıntınızı kontrol altına almanızda size yardımcı olur.
Ayrıca olaydan beri kaçındığınız davranışları yavaş yavaş tekrar yapmanız için desteklenirsiniz. Örneğin kaza yaptıysanız, tekrar araba kullanmaya başlamak gibi.
Genellikle 8-12 hafta süren bir travma odaklı BDT tedavisi görürsünüz, tabi travmatik olayın ardından bir ay içinde tedavi başlanırsa bu süre azalabilir. Travmanın konu alındığı bu görüşmeler yaklaşık 90 dakika sürer.
BDT hakkında daha çok okuyun.
Göz Hareketleriyle Duyarsızlaştırma ve Yeniden İşleme (EMDR)
EMDR, TTSB’nin belirtilerini azaltan yeni bir tedavi yöntemidir.
EMDR, genellikle terapistin parmaklarını gözünüz ile takip ederken bir yandan da travmatik olayı hatırlamanızı içerir.
EMDR’nin nasıl etkili olduğu tam olarak bilinmese de, beynin olması gerektiği gibi çalışmayan parçasının (hipokampüs) sıkıntı veren anıları işlemesine böylece zihniniz üzerindeki etkisinin azalmasına yardım eder.